بسیاری از افراد علاقهمند هستند که در مورد مرتبه علمی و استخدامی مدرسین دانشگاه و اعضای هیأت علمی اطلاع بیشتری داشته باشند. این نوشته کوتاه بهاختصار مراتب علمی و استخدامی کسانی را که در دانشگاهها تدریس میکنند، بیان میکند.
مراتب علمی استادان دانشگاه چیست؟
بسیاری از مدرسین مدعو، در هیچ دانشگاهی عضو هیأت علمی نیستند و فعالیت آنها در دانشگاه صرفاً بهصورت حقالتدریسی انجام میشود.
«عضو هیأت علمی» دانشگاه به کسانی اطلاق میشود که بهموجب قرارداد پیمانی، رسمی آزمایشی یا رسمی قطعی در دانشگاه خاصی استخدام شده و در آنجا به فعالیت آموزشی و یا پژوهشی مشغول هستند. برحسب وظایف محوله، عضو هیأت علمی ممکن است «عضو هیأت علمی آموزشی» یا «عضو هیأت علمی پژوهشی» باشد.
اکثریت قاطع اعضای هیأت علمی دانشگاه آموزشی هستند که وظیفه آنها در درجه اول آموزش است درحالیکه تعداد کمی نیز پژوهشی هستند که عمده فعالیت آنها انجام فعالیتهای پژوهشی است.
اعضای هیأت علمی از حیث مرتبه به ترتیب از مرحله پایینتر به مرحله بالاتر به «مربی (Instructor)»، «استادیار (Assistant Professor) »، دانشیار (Associate Professor)» و «استاد (Professor)» تقسیم میشوند.
کسانی که فاقد مدرک دکتری (PhD) هستند اما دارای مدرک کارشناسی ارشد هستند و عضو هیأت علمی دانشگاه میشوند بهعنوان مربی استخدام میشوند (امروزه بهندرت دانشگاهها حاضر میشوند کسی را بهعنوان مربی استخدام کنند).
معمولاً ارتقای یک مربی به مرتبه بالاتر منوط به اخذ مدرک دکتری است ولی در برخی موارد استثنایی مربیان با داشتن امتیازات پژوهشی لازم و دفاع از یک رساله به مرتبه بالاتر ارتقاء مییابند بدون اینکه ضرورتاً مدرک دکتری اخذ کنند. مربیانی که در طول استخدام مدرک دکتری اخذ میکنند، با چاپ یک یا دو مقاله علمی پژوهشی به مرتبه استادیاری ارتقاء پیدا میکنند.
استخدام
کسانی که دارای مدرک دکتری (PhD) هستند در بدو استخدام بهعنوان استادیار عضو هیأت علمی میشوند. ارتقای استادیاران به مرتبه دانشیاری منوط به گذشت حداقل چهار سال و کسب امتیازات لازم آموزشی و پژوهشی و اخیراً فرهنگی طبق آیین نامه ارتقای اعضای هیأت علمی به تشخیص هیأت ممیزه دانشگاه مربوط است. اعضای هیأت علمی دانشگاههای فاقد هیأت ممیزه باید تقاضای خود را به هیأت ممیزه مرکزی در وزارت علوم ارسال کنند. هیچ استادیاری نمیتواند مستقیماً و بدون اخذ درجه دانشیاری به مرتبه استادی ارتقاء یابد.
دانشیاران در صورتی میتوانند به مرتبه بالاتر یعنی استادی یا استاد تمامی نائل شوند که حداقل چهار سال (در اکثر موارد عملاً بیش از پنج سال) در مرتبه دانشیاری توقف داشته و حداقل امتیازات لازم آموزشی و پژوهشی و فرهنگی را به تشخیص هیأت ممیزه دانشگاه مزبور طبق آییننامه ارتقای اعضای هیأت علمی کسب کرده باشند. هیأت ممیزهها معمولاً در اعطای درجه استادی دقت بیشتری انجام میدهند تا مطمئن شوند که فرد موردنظر واقعاً شایسته درجه استادی است.
هر عضو هیأت علمی موظف است در هفته حداقل تعداد واحدی را تدریس کند که این امر حسب مرتبه علمی فرد متفاوت هست. طبق آخرین دستورالعمل، تعداد واحدهای موظفی اعضای هیأت علمی آموزشی در دانشگاه محل خدمت به شرح زیر است: استاد: ۸ واحد؛ دانشیار: ۹ واحد؛ استادیار: ۱۰ واحد؛ مربی ۱۲ واحد.
فعالیتهای آموزشی و پژوهشی
اعضای هیأت علمی دانشگاه در صورت انجام فعالیتهای آموزشی و پژوهشی لازم هرسال میتوانند یک پایه ترفیع کسب کنند. مثلاً کسی که «دانشیار پایه ۱۵ دانشگاه تهران» است، این بدین معنا است که فرد مزبور املا عضو هیأت علمی دانشگاه تهران است، ثانیاً رتبه علمی وی دانشیار است که توانسته تاکنون ۱۵ پایه ترفیع کسب کند. معمولاً بین تعداد پایههای کسبشده یک عضو هیأت علمی و سالهای استخدام وی رابطه وجود دارد. در موارد خاص، فرد ممکن است پایه تشویقی و یا یک یا چندپایه ایثارگری دریافت کرده باشد.
اصولاً هرکسی که عضو هیأت علمی است باید در معرفی خود در نوشتههای خود یا در سایر مجامع، مرتبه دانشگاهی خود را بیان نماید؛ اما امروزه کتابها یا نوشتههای زیادی وجود دارد که وقتی روی جلد آنها را نگاه میکنی نویسنده خودش را «استاد دانشگاه» نامیده است. در کنفرانسها، مصاحبههای رادیو و تلویزیونی و مطبوعات نیز اینگونه عبارات مبهم بهوفور توسط خود افراد یا مجریان برای معرفی افراد بکار گرفته میشود.
وقتی کسی خود را «استاد دانشگاه» معرفی میکند، معلوم نیست که وی اولاً عضو هیأت علمی کدام دانشگاه است و ثانیاً مرتبه وی چیست؟
بهعبارتدیگر آیا فرد واقعاً عضو هیأت علمی دانشگاهی هست و آیا وی واقعاً دارای درجه استادی است؟ اگر این فرد واقعاً استاد دانشگاه خاصی است، چرا دانشگاه خود را معرفی نمیکند که مخاطبین بدانند که وی استاد کدام دانشگاه است. مسلماً اگر کسی خود را «استاد دانشگاه تهران» خطاب کند، باید واقعاً دارای درجه استادی و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران باشد والا زود موضوع تکذیب میشود. یک راه برای فرار از این مخمصه، استفاده از عبارت مبهم «استاد دانشگاه» یا «استاد دانشگاههای تهران» است که هم به فرد هویت میدهد و هم امکان تکذیبش بهراحتی ممکن نیست. چطور همه دانشگاهها جمع بشوند و ادعای وی را تکذیب کنند!؟
برخی از افراد خود را تحت عنوان «پروفسور» معرفی میکنند یا در رسانهها بدین عنوان معرفی میشوند که معلوم نیست که منظور چیست. اگر منظور این است که فرد مزبور در خارج از کشور عضو هیأت علمی دانشگاهی است و رتبه آن professor است، این همان است که معادل آن در فارسی «استاد» یا «استاد تمام» است.
البته این عنوان در برخی از کشورها بعضاً به اساتید دانشگاه که دارای کرسی هستند، اطلاق میشود. درهرحال برای ما معلوم نشد که چه کسی پروفسور هست و چه کسی نیست و فرد برای کسب این درجه چه مراحلی را باید طی کند. به نظرم این لقب را رسانهها به هر که دوست دارند میدهند و از هر که دوست دارند دریغ میدارند. البته در دانشگاه تهران، این امکان برای یک استاد تمام وجود دارد که عنوان «استاد ممتاز» را کسب کند که این منوط به گذشت ده سال از زمان اخذ مرتبه استادی و کسب امتیازات آموزشی و پژوهشی زیادی است.
